संस्कार हराए संस्कृति हराउँछ

शोभित जंङ्ग शाही,दाङ
हाम्रो संस्कति कुनै पनि बस्तु वा जातिको रहनसहन भेषभुषा आदिलाई परिमार्जन गरेर चम्किलो बनाउने कामलाई नै संस्कार वा संस्कृति भनिन्छ । समाज भन्नासाथ विभिन्न धर्मावलम्बी र जातजातिले भरिपूर्ण भएको समूह वा क्षेत्र भन्ने हुन्छ । त्यस भित्र अनेक जातजातिको संस्कार पनि मौलाएको हुन्छ । यही अनेकता भित्रको एकता हुनु नै वास्तविक नेपाली संस्कतिको विशेषता हो । वास्तवमा संस्कृति शब्दले व्यापक क्षेत्रलाई ओगटेको हुन्छ । यसले मानव जीवनका सम्पूर्ण पक्षलाई समेटेको हुन्छ ।

यस दृष्टिकोणले पनि नेपाली संस्कृति विविधतामय छ । सांस्कृतिक दृष्टिकोणले नेपाल अत्यन्त समृद्धशाली छ । नेपाली संस्कति यहाँ रहेका विभिन्न जातजातिको रहनसहन र रीतिरिवाजमा मात्र सीमित छैन । यहाँको कला,संस्कृति,भाषा, साहित्य जस्ता क्षेत्रमा समेत विकसित भएको छ । यहाँको कला र संस्कृति प्राचीन कालदेखि नै अक्षुण रुपले विकसित हुदै आएको छ । जसको वीजारोपण हाम्रा ऋषिमुनिहरूले पवित्र हिमालयको काखमा बसेर तपस्या गरी आरम्भ गरेका थिए ।

हाम्रो संस्कृति पूर्वीय परम्परावाट प्रभावित छ । जस्तै
मातृ देव भव स्पितृ देव भव ः
आचार्य देव भव ः
जननी जन्म भुमिश्चप स्वर्गदपि गरिएसी
अर्थात स्( हाम्रो समाजमा अतिथि र गुरुलाई देवता समान मान्नु, आफू भन्दा ठूलालाई आदर र सानालाई माया दिनु नेपाली संस्कृतिभित्रै पर्दछ । यिनै परम्परालाई हामी नेपालीहरूले आत्मसात गरेका छौं । अझ परोपकार र समाजसेवा नेपाली समाजका सँस्कारगत विशेषता हुन् । तर बिस्तारै हामी यो कुरा भुल्दै गएका छौ । आफूले जे जस्तो अप्ठेरो सहेर भए पनि आफ्नो घरमा आएको पाहुनालाई सेवा सत्कार गर्नु पर्छ, राम्रो र मीठो खाना खान दिनु पर्छ भन्ने मानसिकता हामी नेपालीमा रहेको हुन्छ । यसरी विविध संस्कतिले भरिपूर्ण भएको मुलुक नेपालमा हिजोआज पाश्चात्य संस्कृतिले प्रभाव पारेको छ भने त्यसले केही विकृत पक्षहरूलाई पनि प्रवेश गराएको छ ।

यदि हामी आजै नउठे भोलि त्यस्तो दिन मात्र देख्न बाकी रहेने छ कि ,त को होस भन्दा म मै हु भन्न सक्ने छैनौ ! केबल मौन गुप्तचुप ध्यान मग्न ढुङ्गा सरि बस्न बाहेक अरु केही उपाए रहने छैन ।

अहिले आएर हामी दसैं भन्दा भब्य तरिकाले क्रिसमस मनाउछौ । तिहार भन्दा भब्य तरिलाले भ्यालेनटाइन डे मनाउछौ । यसको मतलब नमनाउने भन्न खोजेको होइन । मनाउनु पर्छ तर आफ्नो संस्कार र संस्कृतिलाई कुनामा राखेर हुदैन किनभने हराए संस्कार, हराउँछ संस्कृति,हराए संस्कृति ,हराउँछ पहिचान , हराए पहिचान हराउँछ राष्ट्र । अनि पहिचान बिहिनको राष्ट्र , राष्ट्र रहन सक्दैन ।

ॐ असतो मा सद्गमय ।तमसो मा ज्योतिर्गमय ।
मृत्योर्मा अमृतं गमय । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ।।
अथार्त स्( ॐ शब्दद्वारा ओम, असत्यबाट मलाई सत्यतिर डोर्याउँछ,
अँध्यारोबाट मलाई उज्यालोमा र्डोयाउछ ,मृत्युबाट मलाई अमरत्वमा र्पुयाउछ ,
ओम शान्ति शान्ति शान्ति अथार्त म शान्त स्वरुप आत्म हु । यहाँ हाम्रो देशमा बाहिर बिदेश देखि पर्यटकहरु नेपालको भौतिक र प्राकृतिक हिमशृङ्खला ,नदि , नाला आदिको संसारमा घुम्न रमाउन मात्र आउदैन । यो पछि पनि अर्को एउटा बिश्वकै दुर्लभ संसार छ जुन हो करुणा ,प्रेम, दयाको संसार । बिश्वको कतिपय देशमा एउटा ४ बर्षको उमेर देखि नै बालबालिकालाइ आफै खान सिकाइन्छ, आफै कपडा आइरन गरि आफै लगाउन सिकाइन्छ । अनि तेहा प्रत्येक कोठामा छुट्टाछुटै टिभी रहन्छ ।

खाना खानी समएमा हरेक सदस्य छुट्टाछुट्टै आफ्नो कोठामा गएर छुट्टाछुट्टै बसेर टिभी हेर्दै खाना खानि गर्द्छन तर नेपालको परिवेशमा मैले आफै देखेको छु । एउटा आमाले आफ्नो छोरालाइ ८ बर्षको उमेर सम्म पनि आफ्नै हातले खाना खुवाइदेको । आफै कपडा लगाइदिएर स्कुल पठाएको । नेपालमा एउटा घरमा एउटा टिभी हुन्छ अनि खाना खानी बेला सङ्है बसेर खाना खान्छौ अनि सबै परिवार मिलेर टिभी हेर्नी गर्दछौ । यहि नै माया हो जुन बाहिर विकसित देशहरूमा धेरै दुर्लभ छ ।

पर्यटकहरु नेपाल आउँछ्न महिना दिन घुम्छन प्रकृतिको स्वाद साथ साथै यहाँ बटा आफ्नो देशमा जुन प्रेम पाउदैनन बर्ष भरिको तेहि अथाह प्रेम बोकेर जान्छ्न । त्यसैले नेपाललाई हिमाल र नदिले मात्र मोहित पार्दैन बिश्वलाई यहाँको दुर्लभ संस्कृतिले पनि लोभ्याउछ।मानिस भित्र रहेको स्वार्थी र एकोहोरो (भेडो) प्रवृत्ति, अनि बैगुनी चरित्रले हाम्रो संस्कारलाई दूषित बनाएको छ । कुनै काम नगरी आफ्नो नाम चलाउन चाहने स्वभावले उन्मुक्त हुन, अनि एक अर्काको खुट्टा तान्ने प्रवृत्ति हावी हुनु र पवित्र हाम्रा संस्कृतिलाई केवल संग्रहालय र म्यूजियममा मात्र सीमित राखी विदेशी संस्कृतिको खोल ओडेर आफूलाई महान बनाउन चाहने प्रवृत्तिआदिले पनि हाम्रो संस्कृतिमा आघात पुगेको छ । विशेषतः समाजमा रहेका बहुसंख्यक युवा वर्ग विदेशी संस्कृतिको प्रभाववाट थिचिएका छन, किचिएका छन् । त्यसैले नेपाली भूमिमा मौलाएको पवित्र संस्कृति प्रति परेको आघातलाई रोकथाम गर्न सम्पूर्ण जातजाति भाषाभाषीहरू नै सचेत हुनु आवश्यक देखिन्छ ।

समष्टिमा भन्दा संस्कृति भनेको कुनै पनि जातजातिको पहिचान गराउने मूल आधार हो । संस्कृति नै नहुनु भनेको आफ्नो अस्तित्व नै रहन नसक्न् हो । त्यसैले समाजमा रहेका हरेक धर्म जात जाति र धर्मावलम्बीले आ–आफ्नो संस्कृतिको संरक्षणका निम्ति लागि पर्नु पर्दछ । किन भने आफ्नो असल संस्कृतिको विकास र उत्थानले नै त्यस समाज र राष्ट्रका जातिको उत्थान र प्रगति हुन सक्छ भन्ने कुरा मनन गरी हामी सबै त्यस तर्फ सचेत हुन आवश्यक छ । भनिन्छ, कुनै पनि गाउँ, समाज र राष्ट्रलाई लथालिङ्ग र भताभुङ्ग पार्नु छ भने सबभन्दा पहिला त्यस क्षेत्रको संस्कतिलाई ध्वस्त पार्नु पर्दछ । आफ्नो समाजको संस्कृतिलाई संरक्षण र सम्बर्धन गर्न सके प्रगति स्वतः भइहाल्छ । तसर्थ समाजमा रहेका सचेत वर्गले आफ्नो संस्कृतिको संरक्षणका निमित्त विशेष ध्यान दिनु आवश्यक देखिन्छ ।

थाहा अनलाइन

यो नेपाली भाषाको अनलाइन समाचार संस्था हो । 'थाहा अनलाइन' २०७३ साल देखि सञ्चालनमा छ ।